भारतीय संस्कृतीमध्ये नद्यांना लोकमाता अर्थात देवता मानतात. नद्यांच्या दैवी प्रभावाची कल्पना जाणीव आपल्या पुर्वसुरींना असल्यामुळे नद्यांबद्दल पूज्य भावना, कृतज्ञता आणि आदर व्यक्त करण्याची पुरातन परंपरा इथल्या भूमीत चालत आलेली आहे. अर्थात हे सर्व व्यक्त करण्याच्या नानाविध प्रथा, पद्धती आणि रितीभाती आहेत. अशापैकी एक वैशिष्ट्यपूर्ण आणि पृथ्वीतलावरची एकमेव अद्वितीय परंपरा आहे "नर्मदा परिक्रमेची"!

शास्त्रोक्त नर्मदा परिक्रमा हा भारतीय संस्कृतीचा, अस्मितेचा अनमोल ठेवा आहे. परंतु ह्या बाबतीत वस्तुनिष्ठ माहिती सहज उपलब्ध नसल्यामुळे परिक्रमेच्या खडतरपणाचा विनाकारण बाऊ केला जातो. परिक्रमेचे मर्म आणि महात्म्य ह्यांच्याकडे म्हणावे तितके लक्ष न दिल्यामुळे नर्मदा परिक्रमेसाठी निघावे अशी इच्छा मनात बाळगणारे लोक द्विधा मनस्थितीत सापडतात.

शुलपाणीच्या जंगलातील भिल्ल लुटारू ह्या परंपरेमागचे खरे कारण असे की नर्मदा परिक्रमा करत असताना परिक्रमा वासीयांनी मोह, माया, आसक्ती, लोभ यांच्या त्याग करणे अभिप्रेत आहे. पण तो त्याग सहजासहजी घडत नसल्यामुळे हा धडा गिरवण्याची नर्मदेच्या तटी अशी “सोय” केली असावी.

नर्मदा परिक्रमेची फलश्रुती परिक्रमा करणाऱ्या व्यक्तीमध्ये होणारे आमूलाग्र परिवर्तन, मनाचे उन्न्यन व सबलीकरण, निर्मलीकरण, साधल गेल्याने त्यांच्या शारीरिक तसेच मानसिक दोषांच निर्मुलन होऊन स्वस्थ शरीर, शांत स्थिर आणि संतोषी वृत्ती प्राप्त होणे अशी असली तरी ह्या वाटेने चालून प्राप्त होणारे उपलाभ सुद्धा काही कमी मोलाचे नाहीत.

नर्मदा परिक्रमेचे एक अपूर्व वैशिष्ट्य असे आहे की नर्मदा परिक्रमा करणारी प्रत्येक व्यक्ती केवळ धार्मिक किंवा सामाजिक दृष्ट्या नव्हे तर आर्थिक स्तरावरसुद्धा समान पातळीवरची मानली जाते. नर्मदा परिक्रमा करणारी व्यक्ती ती कोणत्याही सामाजिक-आर्थिक स्तरावर असो तिने अत्यावश्यक किमान गरजांची पूर्तता होईल एवढेच धन वा साधन सामग्री परिक्रमे दरम्यान सोबत बाळगावी अनावश्यक संग्रह करू नये असा दंडक आहे.

आपला वेगळेपणा, मोठेपणा लोकांच्या ध्यानात यावा असे वाटणे नर्मदा परिक्रमेतील अभिप्रेत नाही. परिक्रमेच्या मार्गावर श्रीमंत–गरीब, लहान–मोठा असा भेदभाव नाही. आपण प्रत्यक्ष अनुभवतो तो म्हणजे समानता, एकात्मतेचा अनुभव. नर्मदा परिक्रमेतील ‘समभावाचा तत्त्व स्वःत आचरणात आणण्याचा आहे.

नर्मदे हर !! नर्मदे हर !!